WILLEM FREDERIK HERMANS IN HET ENNEAGRAM

Door de Universiteit van Utrecht ben ik uitgenodigd een lezing te geven over de schrijver Willem Frederik Hermans en het Enneagram. Het uitgangspunt van de faculteit Literatuur was om een verband te vinden tussen het karakter van de schrijver, de persoon en de hoofdpersoon uit zijn boeken. De opdracht trok mij erg aan, want niet geheel toevallig heb ik nogal wat boeken van deze schrijver in mijn boekenkast staan.

Als leidraad namen we het boek ‘Ik heb altijd gelijk’ waarin de jonge Lodewijk Stegman Indonesiologie had gestudeerd. Kort nadat hij in Indonesië als ambtenaar aan de slag ging raakten we deze kolonie kwijt en stond hij zonder enig vooruitzicht weer in Amsterdam. Wat is nu de spanning tussen Hermans als persoon, Hermans als schrijver en de hoofdpersoon uit dit boek?
Willem Frederik Hermans kan je rekenen tot het Enneagramtype 1, de Perfectionist. Hij kan zich zo ongelooflijk kwaad maken over de onvolmaaktheid van anderen en de fouten die iedereen maakt. De ingehouden woede lees je ook tussen de regels door. Hij heeft een afkeer van onvolmaaktheid en het onvermogen van anderen om zich aan simpele afspraken te houden.
In zijn boek ‘Onder professoren’ gaat hij flink te keer over de kleinburgerlijkheid van de Universiteitsmentaliteit. In ‘Mandarijnen op zwavelzuur’ laat hij zich met scherpe pen zien in zijn aard als Perfectionist.

Als schrijver stelt hij zich echter op als type 9, de Bemiddelaar. Daardoor behoud hij het overzicht over de karakters en de setting waarin hij zijn romans situeert. Vanuit de Bemiddelaar kan hij vrijelijk schuiven met karakters en vertellen wat hij wil vertellen.

De setting van zijn romans zijn wel belangrijk. Hij kiest meestal voor de kleinburgerlijkheid. Het milieu waarin hij zijn verhaal situeert is kortzichtig, zit vast aan bekrompen ideeën, durft de stem nauwelijks te verheffen tegen de autoriteit. Hermans heeft een grote afkeer van dit milieu.
De hoofdpersonen spelen zich vaak af in de energie van het type 4, de Romanticus. Vooral dan in het negatieve deel van dit type. Bijna alle boeken lopen slecht af voor de hoofdpersonen. Ze gaan dood, zijn zeer ongelukkig of gaan aan armoede en onrechtvaardigheid ten onder.

Lodewijk Stegman maakt dit allemaal mee in ‘Ik heb altijd gelijk’. Volledig gedemotiveerd komt hij terug in Nederland en heeft geen idee wat hij zal gaan doen. Dus doet hij niet veel. Hij krijgt een vriendin, een verpleegster die zo lelijk is dat zelfs hij haar niet mag. Maar hij ziet het als zijn straf en haar kan hij aan. Hij komt uit een kleinburgerlijk gezin en heeft zichzelf wijsgemaakt dat hij zeer ongelukkig is opgegroeid. Pas als hij aan het einde van het boek zijn ouders bezoekt ziet hij dat het twee lieve mensen zijn die ook niet wisten hoe het allemaal moest. Lodewijk wordt gekweld door een gepleegde moord in Indonesië en het komt niet meer goed met hem. De depressies slaan toe.
Zo vergaat het vele hoofdpersonen uit de romans van Willem Frederik Hermans. Ze willen zo graag een creatief leven leiden, iets tot stand brengen, onder kunstenaars verkeren en herinnerd worden door een prachtige prestatie. In plaats daarvan mislukt alles door hun bekrompen denken en hun vreselijke achtergrond. Ze komen geen steek verder.

In een aantal verhalen en romans pleegt de hoofdpersoon dan ook maar zelfmoord, zoals in de novelle ‘Elektrotherapie’.
Willem Frederik Hermans kan op deze wijze afrekenen met de angst van de Perfectionist, de onvolmaaktheid van de wereld. Op het negatieve niveau vindt Enneatype 1 dat de wereld slecht is, verkeerd in elkaar zit en dat hij misschien nog iets kan doen om de mensheid dit bewustzijn mee te geven.

De boeken van Hermans zijn stilistisch prachtig. De zinnen zingen de woorden en de schrijver schetst een helder beeld van dat wat hij wil laten zien. Een groot schrijver. Een perfectionist die zijn buurman Enneatype 9 gebruikt als schrijver en zijn stresspunt 4 voor zijn hoofdpersonen. Vanuit de 9 kan hij zich inleven in de kleinburgerlijkheid van het type 6 en houdt hij de doelgerichtheid van de 3 voor ogen. Als type 1 blijft hij zich afzetten tegen de 4 die hij als een mislukte kunstenaar neerzet.
Literaire prijzen wist Hermans te weigeren, interviewers gingen met angst en beven bij hem langs, critici konden rekenen op wraak. Willem Frederik Hermans, de perfectionist in een imperfecte wereld.